Mercedes Azpilicueta: vergeten kennis en nieuwe perspectieven

Tijdens Art Rotterdam, van 28 tot en met 30 maart 2025 in Rotterdam Ahoy, presenteert Prats Nogueras Blanchard uit Madrid en Barcelona het werk van Mercedes Azpilicueta in de New Art Section, die wordt gecureerd door Övül Ö. Durmuşoğlu. Azpilicueta is gefascineerd door vergeten stemmen en onderzoekt hoe kunst kan bijdragen aan het herschrijven van de geschiedenis vanuit een dekoloniaal en feministisch perspectief. Geschiedenis is voor Azpilicueta namelijk niet eenduidig: ze verweeft verhalen van feministische iconen, queer personen, ballingen en migranten — figuren die vaak buiten de gangbare geschiedschrijving vallen — tot complexe en multidimensionale installaties. Ze kijkt daarbij bijvoorbeeld naar de subjectiviteit van taal, geschiedenis, verhalen en objecten. 

Azpilicueta’s multidisciplinaire praktijk omvat onder meer textiel, sculptuur, video, geluid, tekeningen en performance. Textiel speelt een centrale rol, waarbij ze traditionele technieken zoals borduren en weven combineert met moderne productiemethoden. Op die manier herwaardeert ze traditionele vormen van vrouwelijke arbeid en vergeten kennis, terwijl ze de invloed van machtsstructuren op persoonlijke verhalen onderzoekt. De Jacquardtapijten van Azpilicueta bestaan uit gelaagde composities van historische en hedendaagse illustraties, tekstfragmenten en abstracte vormen. Soms presenteert ze deze tapijten als sculpturen, waarmee ze de grenzen tussen disciplines laat vervagen.

Haar werkwijze is diep geworteld in onderzoek. Ze noemt zichzelf ook wel een ‘oneerlijke onderzoeker’ en beweegt vrijelijk tussen kunstgeschiedenis, populaire cultuur, mythologie, literatuur, protestculturen, straatcultuur en haar persoonlijke herinneringen. Azpilicueta vindt ook inspiratie in speculatieve en fictieve Latijns-Amerikaanse literatuur, waarin alternatieve werkelijkheden, toekomstvisies en magisch-realistische elementen een belangrijke rol spelen. Ook barokke kunst, die door kolonisatie zijn weg vond naar Latijns-Amerika en zich daar vermengde met lokale tradities, vormt een essentieel onderdeel van haar praktijk. Daarnaast voelt de kunstenaar zich aangetrokken tot oeroude kennisvormen die voornamelijk via vrouwen werden doorgegeven, maar door door de opkomst van religie, kapitalisme en moderne geneeskunde naar de achtergrond zijn verdrongen. Azpilicueta streeft daarbij niet naar een lineaire reconstructie, maar werkt via een proces van hercompositie, waarin historische feiten, fictie en persoonlijke herinneringen in elkaar overvloeien. Zo brengt ze een rijkdom aan stemmen, tijdperken en materialen samen.

Terugkerende thema’s in haar werk zijn dekolonialisme, feminisme en gender, diaspora en ontworteling, en de spanning tussen het persoonlijke en het collectieve lichaam. Haar associatieve werk ontmantelt vastgeroeste historische narratieven en schept ruimte voor nieuwe perspectieven. Deze perspectieven zijn affectief, dat wil zeggen dat de nadruk ligt op emotie, lichamelijke ervaringen en zintuiglijke waarneming als manieren om de wereld te begrijpen en te duiden. Op die manier erkent ze dat menselijke ervaringen niet alleen door rationele of intellectuele processen worden gevormd, maar ook door gevoelens zoals empathie, verlangen, pijn en verbondenheid. Tegelijkertijd biedt Azpilicueta’s werk een dissident perspectief, dat zich verzet tegen dominante opvattingen, structuren en machtsverhoudingen. Dit verzet vindt zijn oorsprong in feministische, dekoloniale en queer theorieën en streeft ernaar ruimte te scheppen voor alternatieve verhalen, identiteiten en vormen van kennis die niet binnen het gangbare discours passen. In het werk van Azpilicueta komen deze twee perspectieven samen en de kunstenaar biedt ons op die manier alternatieve manieren van begrijpen en ervaren. In het kader van haar expositie in het Fries Museum zei de kunstenaar: “[Ik] benader geschiedenis als iets meervoudigs, collectiefs en vloeibaars – een verhaal dat nooit vastligt, maar voortdurend wordt herschreven, herverteld, gedeeld en zelfs betwist.”

Deze werk- en denkwijze komt goed tot uiting in het wandtapijt ‘The Captive: Here's a Heart for Every Fate’, dat deel uitmaakt van de collectie van het Van Abbemuseum. Dit werk is geïnspireerd op de 19e-eeuwse hervertelling van de legende van Lucía Miranda door de Argentijnse schrijfster Eduarda Mansilla. In de oorspronkelijke mythe wordt Lucía neergezet als een passieve ‘cautiva’, een Europese vrouw die in de 16e eeuw door de lokale Argentijnse bevolking gevangen werd genomen en uiteindelijk door de kolonisten werd ‘gered’. Mansilla doorbreekt dit koloniale narratief door Lucía een actieve rol te geven, waarbij ook haar gevoelens en verlangens een rol krijgen. Ze benadrukt de solidariteit die Lucía opbouwt met de vrouwen waarmee ze samenleeft; ze wisselen kennis uit en ontwikkelen samen een eigen taal. Dit perspectief humaniseert de Argentijnse bevolking en toont hun kracht en streven naar onafhankelijkheid, zonder Lucía in een slachtofferrol te plaatsen. Azpilicueta liet zich voor dit werk inspireren door de verfijnde patronen van 19e-eeuwse kostuums en korsetten. Daarnaast verwijst het werk naar een schilderij uit dezelfde periode van de Argentijnse kunstenaar Ángel Della Valle, waarbij ze bewust speelt met genderrollen. Ook verwerkt Azpilicueta een interpretatie van een schilderij van de Uruguayaanse kunstenaar Juan Manuel Blanes, waarin de tegenstelling tussen het ‘barbaarse’ en het ‘beschaafde’ op allegorische wijze wordt verbeeld. Met haar werk stelt Azpilicueta kritische vragen over deze geconstrueerde tegenstellingen en de koloniale denkbeelden die daaraan ten grondslag liggen.

Voor andere werken verdiepte Azpilicueta zich onder meer in de constructie van mannelijkheid binnen de koloniale mode van het Nieuwe Spanje en de esthetiek van bondagecultuur. Daarnaast onderzocht ze de rol van vrouwen in baroktuinen, straatjargon en historische gebeurtenissen zoals de door vrouwen geïnitieerde ‘Aardappeloproer’ van 1917 in Amsterdam. Ook historische figuren, zoals de luitenant-non Catalina de Erauso, die in 1599 in mannenkleding uit een Baskisch klooster ontsnapte en een militaire carrière begon in Spaans-Amerika, vormen een belangrijke inspiratiebron in haar werk.

De kunstenaar beschrijft het tot stand komen van haar geweven werken als een choreografie zonder duidelijk eindpunt, waarbij composities voortdurend worden aangepast en verfijnd, eerst op papier, dan op een computer en daarna op een weefgetouw. Het daadwerkelijke werk wijkt daarbij altijd enigszins af van het originele idee. In een interview met Voice Mag beschreef ze het werken met Jacquardtapijten als “schilderen met draden”, waarbij maximaal twaalf kleuren garen een rijk kleurenpalet van 125 tinten opleveren.

De materialen die Azpilicueta gebruikt, dragen hun eigen verhalen en geschiedenissen met zich mee. In haar installaties verweeft ze stoffen, keramiek, latex, leer en was met objecten die verwijzen naar ‘vrouwelijke’ arbeid en subalterne kennis: vormen van kennis die binnen onze machtsstructuren en kennisinstituten lang zijn gemarginaliseerd, ondergewaardeerd of onderdrukt. Azpilicueta omarmt het gebruik van technieken als borduren, naaien en quilten, die we traditioneel associeren met huiselijke of ambachtelijke kennis, en plaatst deze in een hedendaagse context. Op die manier pleit Azpilicueta voor een herwaardering van deze praktijken, die anders dreigen te verdwijnen. Door ambachtelijke en industriële technieken met elkaar te combineren, onderzoekt ze hoe traditie en innovatie elkaar kunnen versterken. De praktijk van Azpilicueta wordt gekenmerkt door samenwerking met ambachtslieden, performers en onderzoekers. Haar textielwerken komen vaak tot stand in gespecialiseerde ateliers, zoals het TextielLab in Tilburg.

Azpilicueta haalt ook inspiratie uit nieuwe materialistische theorieën, waarin materie en materialiteit een actieve rol spelen in het vormgeven van de wereld. In haar werk vertaalt zich dit naar een doordachte omgang met materialen en technieken, die niet slechts als middelen dienen, maar als actieve, dynamische elementen binnen haar praktijk. Deze benadering nodigt de kijker uit om materialen niet alleen te zien als dragers van betekenis, maar als veranderlijke entiteiten die onze perceptie van verleden en heden beïnvloeden. Azpilicueta werkt met gerecyclede en natuurlijke materialen, die een extra laag aan betekenis toevoegen aan haar objecten. Deze materialen dragen sporen van hun vorm en gebruik, maar verwijzen ook naar bredere thema’s, zoals de circulatie van grondstoffen en de overdracht van kennis, thema’s die vaak nauw verweven zijn met de uitbuiting van mens en natuur.

Azpilicueta’s presentatie op Art Rotterdam omvat onder meer de installatie 'La Fuerza Colectiva', waarin een theatrale tafel met sculpturale elementen een dialoog aangaat met de ruimte én de kijker. Omringd door gipsen handen roept de tafel associaties op met een spirituele of ceremoniële bijeenkomst, zoals seances of rituelen rond vrouwelijke lichamen en gedeelde ervaringen. De decoratieve motieven op het tafelblad en de vaas met oogmotief verwijzen naar rituelen van vrouwelijke kennisoverdracht en collectief geheugen, geïnspireerd door het werk van Amalia Domingo Soler, een 19e-eeuwse schrijfster, activiste en spiritist. Deze elementen keren terug in het monumentale Jacquard-tapijt 'Las Mesas Danzantes', een dynamische visuele collage waarin zwevende objecten zoals stoelen en tafels verschijnen. Het tapijt bevat ook spirituele en abstracte tekeningen en schilderijen die Azpilicueta in haar vroege twintiger jaren in Buenos Aires maakte, wat een diepe persoonlijke laag aan het werk toevoegt. Daarnaast verwijst het werk naar de baanbrekende 19e-eeuwse abstracte kunstenaar Georgiana Houghton, wier verkenning van abstractie zelfs voorafgaat aan Kandinsky, die traditioneel wordt beschouwd als de ‘grondlegger’ van de abstracte schilderkunst. Bovendien zijn abstractie en spiritisme vanaf het begin nauw met elkaar verbonden, onder meer in het werk van Hilma af Klint. Azpilicueta onderzoekt deze verbinding door contrasterende stijlen en technieken te combineren, waarbij historische prenten samenkomen met delicate, handgetekende en abstracte vormen. Zo ontstaat een tijdelijke, bijna dromerige ruimte waarin de toeschouwer beweegt tussen verleden en heden, tussen realiteit en fictie.

Mercedes Azpilicueta werd in 1981 geboren in La Plata, Argentinië, maar woont en werkt al enige jaren in Nederland. Ze studeerde aan de Universidad Nacional de las Artes in Buenos Aires en behaalde haar Master aan het Dutch Art Institute/ArtEZ in Arnhem. In 2015-2016 was ze artist-in-residence aan de prestigieuze Rijksakademie van Beeldende Kunsten in Amsterdam. Haar werk was onder meer te zien in het Van Abbemuseum, het Stedelijk Museum, het Fries Museum, het Barbican Center en Gasworks in Londen, het IMMA in Dublin, het Museo de Arte Moderno de Buenos Aires, CentroCentro in Madrid, Kunstverein Göttingen en tijdens de Busan Biennale. In 2021 werd Azpilicueta genomineerd voor de Prix de Rome en in 2017 ontving ze de Pernod Ricard Fellowship.

Tijdens Art Rotterdam zal het werk van Mercedes Azpilicueta te zien zijn in de New Art Section, gepresenteerd door Prats Nogueras Blanchard uit Madrid en Barcelona.

Geschreven door Flor Linckens